भारत र क्यानडाबीच बढेको तनाव के हो ? को हुन् हरदीप सिंह निज्जर ? के हो खालिस्तान?
प्रकाशित मिति : आश्विन ४, २०८० बिहीबार
क्यानडाका प्रधानमन्त्री जस्टिन ट्रुडोले एक सिख पृथक्तावादी नेता हरदीप सिंह निज्जरको हत्यामा भारतीय एजेन्टको सम्भावित संलग्नता रहेको आरोप लगाएपछि बढेको तनाव नयाँ बिन्दुमा पुगेको छ । भारतले क्यानडामा रहेको आफ्नो वाणिज्य दूतावासमा रहेका आफ्ना कर्मचारीलाई सुरक्षा खतरा रहेको भन्दै क्यानाडाली नागरिकका लागि भिसा सेवा निलम्बन गरेको छ भने भारतले नयाँ दिल्लीको मामिलामा क्यानाडाली कूटनीतिज्ञहरूले हस्तक्षेप गरेको आरोप समेत लगाएको छ ।
क्यानडाले हरदीप सिंह निज्जरको मृत्यु र भारतबीच एउटा विश्वसनीय सम्बन्ध पहिचान गरेको बताएपछि यस साता दुई देशबीच तनाव चर्किएको हो । भारतीय विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ताले तेस्रो मुलुकमा बस्ने क्यानाडाली नागरिकले पनि अस्थायी भिसा प्रतिबन्धको सामना गर्नुपर्ने बताएका छन् ।
भारतको विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ताले नयाँ दिल्लीको आन्तरिक मामिलामा क्यानाडाली कूटनीतिज्ञहरूको हस्तक्षेपलाई नयाँ दिल्लीमा आफ्नो कूटनीतिक उपस्थिति कम गर्नुपर्ने अर्को कारकको रूपमा उद्धृत गरेका छन्। प्रवक्ता अरिन्दम बागचीले दुई देशको आपसी कूटनीतिक उपस्थितिमा शक्ति र रैंकको समानता हुनुपर्ने बताएको बताएका छन् । भारतमो क्यानाडाली कूटनीतिज्ञहरूको संख्या क्यानाडामा भारतका कूटनीतिज्ञहरूको भन्दा अत्यन्तै धेरै भएको र त्यसमा कटौती हुने बताएका छन् ।
नयाँ दिल्लीले क्यानडाबाट २० भन्दा बढी व्यक्तिलाई सुपुर्दगी गर्न खोजिरहेको छ। सिख पृथकतावादीहरू सहित क्यानडामा बसोबास गर्ने धेरै मानिसहरूलाई हालैका वर्षहरूमा भारतले आतंकवादी भनेर तोकेको छ । उनीहरूलाई भारतमा फिर्ता ल्याएर मुद्दा चलाउन खोजिरहेको छ। क्यानडा र भारतबीच सन् १९८७ देखि सुपुर्दगी सन्धि पनि रहेको छ । क्यानडलो चरमपन्थी, आतंकवादी र संगठित अपराध विरुद्ध कारबाही गर्नुपर्ने भारतीय सरकारको भनाई छ ।
प्रधानमन्त्री जस्टिन ट्रुडोले हालै आफ्ना भारतीय समकक्षी नरेन्द्र मोदीसँगको भेटमा क्यानडामा सिख पृथकतावादी नेता हरदीप सिंह निज्जरको हत्याको मुद्दा उठाएका थिए । मोदीले निज्जरको हत्यामा भारतको भूमिकालाई अस्वीकार गरेका छन् । दुई नेताले पछिल्लो पटक नयाँ दिल्लीमा यस महिनाको सुरुमा जी २० शिखर सम्मेलनमा व्यक्तिगत रूपमा भेटेका थिए।
क्यानडाको भुगोलमा क्यानाडाली नागरिकको हत्यामा भारतको संलग्नता हुनसक्ने क्यानडाको विस्फोटक आरोपको बाबजुद पनि यसका निकटतम सहयोगीहरूले यसबारे मौन प्रतिक्रिया व्यक्त गरेका छन्। धेरैले पूर्ण अनुसन्धानको लागि आह्वान गरिरहेका छन्, तर अमेरिका, बेलायत, अष्ट्रेलिया वा न्यूजील्याण्ड लगायत कसैले पनि प्रधानमन्त्री जस्टिन ट्रुडोको आरोपमा सही थपेका छैनन् । भारतको आर्थिक शक्ति र चीनको बढ्दो दृढताको प्रतिरोधको रूपमा बाइडेन प्रशासन र अन्य सहयोगी सरकारहरू भारतसँग बलियो सम्बन्ध कायम राख्न चाहन्छन् । एक विज्ञप्तिमा ह्वाइट हाउसले आरोपहरूको बारेमा गहिरो चिन्तित रहेको र कुनै पनि अनुसन्धानमा सहयोग गर्न भारतलाई प्रोत्साहित गरेको बताएको छ।
क्यानडाका सिख समुदायले पनि ओटावा र नयाँ दिल्लीबीचको कूटनीतिक विवादलाई लिएर प्रतिक्रिया दिएका छन् । हत्या गरेका पृथकतावादी नेता हरदीप सिंह निज्जरको घर समेत रहेको क्यानडाको ब्रिटिस कोलम्बियाको सहर सरेमा रहेको सिख समुदायका सदस्यहरूले भारत सरकारलाई उनीहरूको समूहको मामिलामा हस्तक्षेप गरेको आरोप लगाएका छन्। क्यानाडाली प्रहरीले गत जुनमा भएको निज्जरको हत्याको अनुसन्धान जारी राखेको छ ।
क्यानडामा सिख पृथकतावादी नेता निज्जरको हत्याले खलिस्तान नामक स्वतन्त्र सिख मातृभूमिको निर्माणको लागि दशकौं पुरानो अभियान चर्चामा आएको छ ।
हरदीप सिंह निज्जरले समर्थन गरेको आन्दोलनले भारतबाट स्वतन्त्र सिख राज्य चाहन्छ। सन् १९४७ मा भारत र पाकिस्तानको स्वतन्त्रताको समयमा दुई नयाँ देशहरू बीच पञ्जाब क्षेत्रको विभाजन अघिको वार्तामा यो विचार अगाडि बढाइएको थियो।
सिख धर्म १५ औं शताब्दीको उत्तरार्धमा पञ्जाबमा स्थापित भएको थियो र हाल संसारभरि लगभग २५ मिलियन अनुयायीहरू छन्। सिखहरू पञ्जाबको जनसंख्याको बहुसंख्यक छन् तर भारतमा अल्पसंख्यक छन्, जसको १ दशमलव ४ बिलियन जनसंख्याको २ प्रतिशत छ। सिख पृथकतावादीहरूले आफ्नो मातृभूमि खालिस्तान पञ्जाबबाट अलग गर्न माग गरेका छन्। यो माग धेरै पटक सतहमा आएको थियो । सबैभन्दा प्रमुख रूपमा सन् १९७० र १९८० को दशकमा भएको हिंसात्मक विद्रोहको समयमा आयो, जसले पञ्जाबलाई एक दशकभन्दा बढी समयसम्म पक्षाघात बनाएको थियो।
खलिस्तान आन्दोलनलाई भारत सरकारले सुरक्षा खतरा मानेको छ। सरकार र सिख पृथकतावादीहरू बीचको द्वन्द्वको सबैभन्दा रक्तपातपूर्ण घटना १९८४ मा भएको थियो । तत्कालीन प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीको सिख गार्डहरूले गरेको हत्यापछि सिख विद्रोहीहरूविरुद्ध ठूलो सरकारी कारवाही गरिएको थियो ।
यस वर्षको सुरुमा क्यानाडामा रहेका सिख पृथकतावादी नेता हरदीप सिंह निज्जरको हत्या भएको थियो । ४५ वर्षीय निज्जरलाई भारतले आतंकवादी भनेर घोषणा गरेको तीन वर्षपछि भ्यानकुभरको सरेमा जुन १८ मा एउटा सिख मन्दिर बाहिर गोली हानी हत्या गरिएको थियो। निज्जरले भारतको उत्तरी राज्य पञ्जाबमा पाकिस्तानसँग सीमा जोडिएको सिखको मातृभूमिको पृथकतावादी मागलाई समर्थन गर्दै आएका थिए । यो मृत्युको समयमा उनले स्वतन्त्र सिख राष्ट्रको लागि भारतमा अनौपचारिक जनमत संग्रहको आयोजना गरिरहेको बताइएको थियो ।
भारतीय अधिकारीहरूले गत वर्ष निज्जरलाई भारतमा एक हिन्दू पुजारीमाथि भएको कथित आक्रमणमा संलग्न भएको आरोप लगाउँदै पक्राउ गर्नका लागि जानकारी दिनेलाई नगद पुरस्कारको घोषणा गरेका थिए। निज्जरको जन्म १९७७ मा भारतको उत्तरी राज्य पञ्जाबको जालन्धर जिल्लामा भएको थियो र सन् १९९७ मा क्यानाडा सरेका थिए । क्यानडामा उनले प्लम्बरको रूपमा काम गरेका थिए ।
उनी सुरुमा बब्बर खालसा इन्टरनेशनल सिख पृथकतावादी समूहसँग सम्बद्ध थिए । नयाँ दिल्लीले बब्बर खालसा इन्टरनेशनललाई आतंकवादी संगठनको रूपमा सूचीबद्ध गरेको छ र यसलाई पाकिस्तानको जासूस एजेन्सी इन्टर सर्भिसेस इन्टेलिजेन्स आईएसआईद्वारा वित्त पोषित गरेको भारतीय आरोप छ, जुन आरोपको पाकिस्तानले भने अस्वीकार गर्दछ। निज्जर पछि खालिस्तान टाइगर फोर्स समूहको प्रमुख बने र यसका सदस्यहरूलाई सक्रिय रूपमा सञ्चालन, नेटवर्किङ, प्रशिक्षण र वित्तपोषणमा संलग्न थिए ।
नयाँ दिल्लीले आधिकारिक रूपमा उनलाई आतंकवादीको रूपमा वर्गीकृत गर्दै देशद्रोह र विद्रोहको आरोप लगाउनुका साथै विभिन्न समुदायहरू बीच असमानता सिर्जना गर्ने प्रयासमा संलग्न रहेको आरोप लगाएको छ । खालिस्तानको तथाकथित स्वतन्त्र सिख राज्यको माग गर्ने समर्थकहरूका लागि भने निज्जर एक प्रमुख नेता र बलियो आवाज थिए। उनी बस्ने भ्यानकुभर उपनगर सरेमा रहेको सिख पूजास्थल गुरु नानक सिख गुरुद्वाराको प्रमुख चुनिएका थिए। उनको मृत्युको समयमा उनी यही पदमा थिए ।
निज्जरको यही जुन १८ गते साँझ सोही गुरुद्वारा बाहिर गोली हानी हत्या गरिएको थियो । उनको हत्यापछि भ्यानकुभरस्थित भारतीय वाणिज्य दूतावास बाहिर सयौं मानिसले उनको मृत्युमा विदेशी हात संलग्न भएको आरोप लगाएर विरोध प्रदर्शन गरेका थिए ।
खालिस्तानका बारेमा पञ्जाबमा अहिले कुनै सक्रिय विद्रोह छैन, तर अझै पनि खालिस्तान आन्दोलनका केही समर्थकहरू भने छन् । साथसाथै विदेशमा रहेका ठूलो सिख डायस्पोरामा पनि यसका समर्थकहरु छन् । भारत सरकारले सिख पृथकतावादीहरूले पुनरागमन गर्ने प्रयास गरिरहेको भन्दै वर्षौंदेखि बारम्बार चेतावनी दिँदै आएको छ। मोदीको सरकारले सिख पृथकतावादीहरूको खोजीलाई पनि तीब्र बनाएको छ र आन्दोलनसँग सम्बन्धित कथित विभिन्न संगठनका दर्जनौं नेताहरूलाई गिरफ्तार गरेको छ। यद्यपी सिख पृथकतावादी आन्दोलन दशकौंदेखि अस्तित्वमा छैन।
भारतले क्यानडा, अष्ट्रेलिया र युनाइटेड किंगडम जस्ता देशहरूलाई सिख कार्यकर्ताहरू विरुद्ध कानुनी कारबाही गर्न आग्रह गर्दै आएको छ। यसले विशेष गरी क्यानडासँग यी चिन्ताहरू उठाएको छ, जहाँ सिखहरू देशको जनसंख्याको लगभग २ प्रतिशत छन्। यस वर्षको सुरुमा लन्डनमा रहेको देशको उच्चायोगमा सिख प्रदर्शनकारीहरूले भारतीय झण्डा तल झारेका थिए । खालिस्तानको लागि आह्वान गर्ने ३० वर्षीय पृथकतावादी नेता अमृतपाल सिंहलाई गिरफ्तार गर्ने कदमको बिरूद्ध आक्रोशको प्रदर्शनमा भवनको झ्याल फुटाएका थिए । जसले पञ्जाबमा हिंसाको डर पैदा भएको थियो ।
प्रदर्शनकारीहरूले सान फ्रान्सिस्कोस्थित भारतीय वाणिज्य दूतावासको झ्यालहरू पनि तोडफोड गरेका थिए भने दूतावासका कर्मचारीहरूसँग झडप गरेका थिए । भारतले घटनाहरूको निन्दा गर्नुका साथै नयाँ दिल्लीमा बेलायतको उप(च्चायुक्तलाई बोलाएर लन्डनस्थित दूतावासमा सुरक्षाको उल्लङ्घन भएको बताएको थियो । भारत सरकारले क्यानडामा खलिस्तान समर्थकहरूलाई भारत विरोधी भित्ते चित्रहरु बनाएर हिन्दू मन्दिरहरू तोडफोड गरेको र ओटावामा रहेको भारतीय उच्चायोगको कार्यालयमा मार्चमा प्रदर्शनको क्रममा आक्रमण गरेको आरोप पनि लगाएको छ।
गत वर्ष सिख पृथकतावादी नेता र खालिस्तान कमाण्डो फोर्सका प्रमुख परमजीत सिंह पञ्जवारलाई पाकिस्तानमा गोली हानी मारिएको थियो।