नेपाली फौजको विरगाथा : नालापानी
प्रकाशित मिति : श्रावण ३१, २०७५ बिहीबार
पूर्वा सिंह /देहरादून
नालापानी युद्धमा नेपाली सेनाले देखाएको अदम्य साहस र पराक्रमले अहिले पनि नेपालीहरूको शीर ठाडो छ । हाम्रा पुर्खाले आफ्नो छातीमा गोली खाएर हाम्रो स्वाभिमान जोगाए । सन् १८१४ देखि १८१६ सम्म इष्ट इण्डिया कम्पनीसँगको युद्धमा नेपाली सेनाले देखाएको वीरताको प्रशंसा दुश्मनले पनि गरेको थियो । अत्याधुनिक हातहतियारले सुसज्जित साढे तीन हजार बढि अंग्रेज सेनासित छ सयको हाराहारीमा रहेको नेपाली फौज बहादुरीका साथ लडेको थियो । पानीको मुहान बन्द गरेर अंग्रेज सेनाले कुटिलतापूर्ण ढंगले नेपाली सेनालाई हरायो । नालापानी युद्धमा नेपाली फौज हारे पनि उनीहरूको बहादुरीको चर्चा अहिले पनि हुन्छ । सो युद्धमा नेपाली सेनाले देखाएको बहादुरीले डराएर कुनै दुश्मनले पुन: हामीमाथि आक्रमण गर्ने आँट गरेन । हाम्रो पुर्खाको बहादुरीको साक्षी युद्धस्थल खलंगाले आफ्नो अस्तित्व खोजीरहेको छ । संरक्षणको पर्खाईमा छ ।
नालापानी क्षेत्र त्यो बेला नेपालमा रहे पनि सुगौली सन्धिपछि इष्ट इण्डिया कम्पनीले लिएको थियो । भारतको उत्तराखण्ड राज्यको राजधानी देहरादूनमा रहेको युद्धस्थलका बारेमा धेरैलाई जानकारी छैन । यसका दुई प्रमुख कारण छन् । पहिलो, इष्ट इण्डिया कम्पनी जसले भारत जस्तो शक्तिशाली राष्ट्रमाथि करिब दुई सय वर्ष राज गर्यो, तर नेपाल जस्तो सानो मुलुकका केही राज्य लिएर चित्त बुझाउनु पर्यो । यसले उसको अहंमाथि चोट पुगेको थियो । अंग्रेजहरूले युद्धको साक्षी खलंगाको त्यो किल्ला नै तोपले उडाई दिए । किनभने उनीहरू युद्धको कुनै प्रमाण छोडन चाहदैनथे । अर्कों कारण, उत्तराखण्डका दुई राज्य गडवाल र कुमाऊका वासिन्दाले नेपालीहरूलाई नकारात्मक दृष्टिकोणले हेर्नु ।
जब नेपाली सेनाले राज्य विस्तारको क्रममा गडवाल, कुमाऊ जीतेको थियो त्यसबेला जीतको मातमा रहेको नेपाली सेनाले गडवाली तथा कुमाऊनी जनताहरूमाथि अमानवीय व्यवहार गरेको आरोप उनीहरूको छ । यसैले उनीहरू चाहदैनन् कि नेपालीहरूको वीरताको बखान होस् ।
हुनत, देहरादूनमा करिब चार लाख गोर्खालीहरू छन् । तर उनीहरूले पनि यस युद्धस्थललाई संरक्षण गर्नतर्फ खासै चासो देखाउँदैनन् । युद्धस्थल संरक्षणको जिम्मा खंलगा विकास समितिले लिएको छ, तर वर्षमा एक पटक मेलाको आयोजना गर्नु बाहेक सो समितिले अन्य कुनै उपलब्धिमूलक कार्य नगरेको स्थानीय वासिन्दाहरूको भनाई छ । त्यो स्थानमा पहिला त्रिशूल मात्र थियो । तर कर्णेल भुपेन्द्र क्षेत्री, सूर्यविक्रम शाही तथा पीएन शेर्पालगायतका केही गोर्खालीहरूको अगुवाईमा त्यस स्थानमा स्मारक बनाइएको छ । ४५ फिट अग्लो सो स्मारक तथा स्मारकसम्म पुग्ने बाटो बनाउनको लागि उत्तराखण्ड सरकारले आर्थिक सहयोग गरेको थियो ।
सन् २००९ मा बनेको स्मारक अहिले दुव्र्यवसनीहरूको अड्डा बनेको छ । यसमा प्रयोग भएका सामानहरू चोरिन लागेका छन् । यसको सुरक्षाको जिम्मेवारी कसको त भनी प्रश्न गर्दा यो जिम्मेवारी खलंगा विकास समितिको रहेको र आफूले यसमा हस्तक्षेप गर्न नचाहेको भनी गोर्खाली सुधार सभाका पदाधिकारीहरू पन्छिन् खोज्छन् । गोर्खाली सुधार सभा बिगत ७५ वर्षदेखि उत्तराखण्डमा रहेका नेपाली भाषीहरूको हीतमा कार्यरत संस्था हो ।
सन् १८१४ को ३१ अक्टुवरदेखि ३ नोभेम्बरसम्म भएको नालापानी युद्धमा अंग्रेजहरूसित हार नमानेर आफ्नो ईच्छाले किल्ला छाडेर जान लागेको भन्दै बलभद्र कुँवर आफ्ना ७० जना सहयोगीहरूको साथ नांगो खुकुरी नचाउँदै बाहिरिएका थिए । त्यस्ता वीर योद्धाको सम्मानको लागि नेपाल सरकारको कुनै दायित्व छैन ? आज हामी गर्वका साथ भन्छौं– “नेपालीहरू कसैको गुलाम भएनौं, तर ती वीर योद्धाहरू जसले हामीलाई स्वाभीमानी नेपाली हुने गौरव दिलाए उनीहरूलाई हामी इतिहासको पानामा मात्र सम्झछौं ।”
किल्ला भत्काईए पनि बलभद्रले पूजा गर्ने मन्दिर, किल्लाभित्र जाने पानीको मुहान जुन अंग्रेजहरूले बन्द गरेका थिए, त्यो अझै पनि यहाँ छ । हुन त नेपालबाट समय समयमा विभिन्न राजनैतिक दलका उच्च पदस्थ व्यक्तित्वहरू आएर यो स्थानको गौरवमय ईतिहासको गाथा गाउछन् । नेपाल गएर यस स्थानको संरक्षण र प्रचारप्रसारको लागि नेपाल सरकार समक्ष माग राख्ने आश्वासन दिन्छन्, तर कुरा आश्वासन मैं सिमित छ । यो स्थान भारतमा भए पनि यहाँ वीर नेपालीहरूको रगत बगेको छ । त्यसैले नेपाल सरकार यस स्थानप्रति उदासिन रहनु ती शहीदहरूको अपमान हो । यस स्थानलाई युद्धस्थल घोषणा गरिनुपर्ने तथा यहाँ म्यूजियम बनाइनुपर्ने माग नेपाल सरकारले भारत सरकार समक्ष राख्नु पर्दछ ।